Czy istnieją zakazane wynalazki? Aspekty prawne i etyczne w kontekście prawa patentowego

Czy wszystkie wynalazki spełniające przesłanki nowości, poziomu wynalazczego  i przemysłowej stosowalności mogą uzyskać ochronę patentową? Czy każdy nowatorski pomysł powinien być chroniony z mocy prawa? Niestety nie. Przy przyznawaniu ochrony patentowej oprócz wymienionych wcześniej przesłanek eksperci Urzędu Patentowego muszą wziąć pod uwagę między innymi aspekty etyczne, moralność i porządek publiczny.

Czym są zakazane wynalazki i dlaczego są „zakazane”?

Nie ma osobnego katalogu, który zawierałby listę rozwiązań, które są zakazane. Ustawa prawo własności przemysłowej w art. 28 wymienia tylko rozwiązania, których nie uznaje się za wynalazek. Za zakazane wynalazki można jednak uznać takie rozwiązania, które mimo swojej innowacyjności są w jakiś sposób sprzeczne z moralnością, porządkiem publicznym lub prawem, co określa już art. 29 wyżej wymienionej ustawy. Takimi wynalazkami mogą być np. systemy klonowania ludzi, projekty broni biologicznej czy nielegalnych urządzeń podsłuchowych.

Celem systemu ochrony patentowej jest wspieranie postępu technologicznego i twórczości, ale w granicach interesu publicznego. Zakazane wynalazki stanowią więc granicę, której nie wolno przekraczać w dążeniu do innowacji i są przypomnieniem, że technologia musi służyć człowiekowi, a nie mu zagrażać.

Etyka w ochronie własności intelektualnej

System patentowy ma na celu wspieranie innowacji i nagradzanie twórców, ale jak już ustaliliśmy nie wszystkie wynalazki mogą zostać objęte ochroną. Dylematy moralne pojawiają się szczególnie w obszarach takich jak biotechnologia czy sztuczna inteligencja.

Przeciwnicy patentowania wynalazków argumentują, że może to prowadzić do komercjalizacji życia, ograniczenia dostępu do podstawowych usług zdrowotnych lub pogłębiania nierówności społecznych. Z kolei zwolennicy wskazują, że ochrona patentowa motywuje do inwestycji w badania, umożliwia kontrolę nad wykorzystaniem technologii i wspiera rozwój gospodarczy.

Od klonowania do AI – przykłady kontrowersyjnych wynalazków

Wiele wynalazków, szczególnie tych z pogranicza etyki, wywołuje intensywne dyskusje. Jednym z najbardziej znanych jest klonowanie ludzi, które jest prawnie zakazane w wielu krajach, a wszelkie związane z nim patenty są odrzucane z powodu sprzeczności z dobrymi obyczajami.

Innym przykładem są wynalazki modyfikujące geny ludzkie (np. CRISPR-Cas9), które, choć mają ogromny potencjał medyczny, budzą obawy o eugenikę i trwałe zmiany w ludzkim genomie. Publiczna debata koncentruje się tu na granicy między leczeniem a tworzeniem „idealnych” ludzi.

Podobnie, rozwój zaawansowanych technologii sztucznej inteligencji budzi pytania o ich wpływ na rynek pracy i bezpieczeństwo, prowadząc do apeli o regulacje i etyczne wytyczne, które mogą w przyszłości wpłynąć na procesy patentowe.

W interesie społecznym nie leży też przyznawanie ochrony rozwiązaniom, które są sprzeczne z innymi przepisami prawa np. urządzeniom lub substancjom, które uniemożliwiałoby wykrycie alkoholu lub narkotyków w krwi kierowców, co obniżałoby poziom bezpieczeństwa na drogach.

Różne miejsca i różne podejścia do zakazanych wynalazków

Granica między tym, co dopuszczalne, a tym, co nieetyczne, jest płynna i zależy od wartości społecznych oraz kontekstu kulturowego. Podejście do kontrowersyjnych wynalazków i ich patentowania różni się w zależności od regionu.

W Stanach Zjednoczonych mamy do czynienia ze stosunkowo liberalnym podejściem do patentowania. Urząd Patentów i Znaków Towarowych (USPTO) koncentruje się na spełnieniu technicznych kryteriów, a kwestie moralne są rozpatrywane rzadziej. To sprawia, że patenty na kontrowersyjne wynalazki (np. modyfikowane genetycznie organizmy) są łatwiejsze do uzyskania w USA niż w Europie.

W Unii Europejskiej Europejski Urząd Patentowy (EPO), przyjmuje bardziej rygorystyczne stanowisko. Zgodnie z konwencją o patencie europejskim, patenty nie są udzielane na wynalazki, których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub moralnością. Dotyczy to np. wynalazków służących do klonowania ludzi czy procedur zmiany genetycznej zarodków ludzkich. EPO odmawia także patentów na niektóre wynalazki rolnicze i genetyczne, jeśli ich komercjalizacja narusza dobrostan zwierząt np. powodując ich cierpienie.

Z kolei w Chinach podejście tamtejszego urzędu patentowego (SIPO) jest silnie powiązane z polityką państwową i realizacją określonych celów strategicznych państwa, np. w dziedzinie sztucznej inteligencji, telekomunikacji czy energii odnawialnej. Jednocześnie, podobnie jak w innych krajach, przepisy przewidują odmowę patentu na wynalazki szkodzące porządkowi publicznemu. W praktyce jednak, ze względu na specyfikę systemu, procesy patentowe mogą być wykorzystywane do promowania lub blokowania technologii zgodnie z interesami rządu.

Technologia w służbie człowieka

Udzielanie patentów to coś więcej niż tylko prawna ochrona innowacji. To również wyraz odpowiedzialności społecznej i etycznej. Analiza „zakazanych wynalazków” pokazuje, że granice postępu technologicznego wyznaczają nie tylko przepisy prawa, ale również wartości moralne i oczekiwania społeczne.

Nie każdy wynalazek, nawet jeśli jest technicznie genialny, powinien zostać opatentowany, jeśli jego wykorzystanie mogłoby zaszkodzić ludziom lub naruszać porządek publiczny. To właśnie dlatego system patentowy w wielu krajach, w tym w Polsce, ma zapisy pozwalające na odmowę ochrony takich rozwiązań.