Prawo autorskie w modzie. Gdzie są granice inspiracji, hołdu i komercjalizacji dzieł sztuki?

Współczesny świat mody często korzysta z dzieł sztuki, by tworzyć nowe, oryginalne kolekcje. Jednak takie wykorzystywanie twórczości artystów nie tylko inspiruje, ale także rodzi pytania prawne i etyczne. W jaki sposób prawo autorskie chroni artystów? Czy wykorzystywanie dzieł sztuki w modzie jest wyrazem hołdu, czy raczej komercyjnym zabiegiem? W tym artykule przyjrzymy się granicom między inspiracją a naruszeniem praw autorskich.

Znane na całym świecie domy mody, Yves Saint Laurent, Valentino, Rodarte, Erdem czy Louis Vuitton składały hołd wielkim artystom, takim jak Vincent van Gogh, Piet Mondrian czy Pablo Picasso. Odbywało się to poprzez wykorzystywanie fragmentów ich twórczości w kolekcjach lub korzystanie z techniki jaką jest apropiacja, czyli przekształcanie istniejących dzieł w nowe konteksty. Obecnie wiele globalnych marek odzieżowych wprowadza ubrania z motywem twórczości światowych malarzy.

Inspiracja i prawo autorskie – podstawowe zasady ochrony twórczości

Prawo autorskie chroni każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, mówimy, że jest jego przedmiotem. Tak więc np. utwory plastyczne wchodzą w zakres ochrony prawa autorskiego. Ochrona autorskich prawa majątkowych jest ograniczona w czasie i wygasa po siedemdziesięciu latach od wystąpienia zdarzenia zawartego w zamkniętym katalogu, np. śmierci autora, daty pierwszej publikacji dzieła lub daty rozpowszechnienia utworu, jeśli autor pozostaje nieznany. Po upływie siedemdziesięciu lat utwór przechodzi do domeny publicznej, stając się elementem wspólnego dziedzictwa. W przeciwieństwie do praw majątkowych, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Wykorzystywanie twórczości innego artysty bez jego zgody lub zgody spadkobierców może wiązać się z ryzykiem odpowiedzialności na gruncie prawa autorskiego.

Każdy z wymienionych wyżej domów mody, gdy zachodziła taka potrzeba (czyli dzieło nie było w domenie publicznej) zobligowany był do zwrócenia się o zgodę, aby legalnie korzystać z twórczości artystów. Pole do dyskusji pojawia się, kiedy zadajemy sobie pytanie, gdzie zaciera się granica między inspiracją a skopiowaniem dzieła sztuki w całości i umieszczeniem go na wybranym przez projektanta elemencie garderoby. Czy projekt stworzony przez innego artystę i nałożony na produkt danej marki jest czymś oryginalnym?

Inspiracja czy kopia? Gdzie przebiega granica?

Granica między legalną inspiracją a nielegalnym kopiowaniem bywa niejednoznaczna i jest przedmiotem licznych sporów. Inspiracja zakłada tworzenie nowych, oryginalnych dzieł, które choć odnoszą się do wcześniejszych motywów, posiadają indywidualny charakter. Natomiast bezpośrednie umieszczenie czyjejś pracy na produkcie, bez wprowadzania twórczych zmian, może być uznane za naruszenie praw autorskich. W modzie często pojawia się pytanie, czy projekt oparty na cudzym dziele, nawet jeśli jest przerobiony lub umieszczony na ubraniu, jest nadal oryginalnym dziełem, czy jedynie kopią służącą komercyjnemu wykorzystaniu.

Warto wspomnieć o szeroko komentowanej kolekcji „Masters” stworzonej przez dom mody Louis Vuitton z amerykańskim artystą Jeffem Koonsem. Kolekcja, w której skład wchodziły torebki oraz dodatki takie jak apaszki i breloczki zawierała reprodukcje dzieł sztuki takich mistrzów jak Leonardo da Vinci, Vincent van Gogh, Peter Paul Rubens, Titian i Jean-Honoré Fragonard. Dom mody wypuszczając kolekcję „Masters”, chciał skłonić widzów do odkrycia tych prac na nowo, w nowym, innym świetle. Każdy produkt posiadał oczywiście logotyp LV. Klienci marki byli mocno podzieleni na tych, którzy pokochali nową kolekcją oraz tych, którzy jej nie uznali. Kopertówki, shopperki i kuferki z nadrukami takich obrazów jak: „Mona Lisa” Leonarda da Vinci, „Wenus, Mars i Kupidyn” Rubensa czy „Pola pszenicy z cyprysami” Van Gogha, stały się obiektem dyskusji, czy jest to romans mody ze sztuką, czy testowanie pewnych granic?

Etyczne i prawne wyzwania

Choć prawo autorskie jasno określa warunki korzystania z cudzej twórczości, nadal istnieją pytania o etyczny wymiar takiego wykorzystywania. Czy używanie dzieł sztuki na modowych produktach to wyraz szacunku i hołdu, czy raczej narzędzie marketingowe i sposób na szybki zysk? Jak projektanci i domy mody mogą balansować między inspiracją a poszanowaniem twórczości i pamięci artystów?

Świat mody oddaje hołd i uznanie znanym artystom na różne sposoby, czerpiąc z ich twórczości inspirację. Ciekawym przykładem jest dom mody Yves Saint Laurent, który stworzył kolekcję haute couture inspirowaną twórczością Pabla Picassa w 1979 roku. Kolekcja ta była hołdem dla Picassa i jego współpracy z Sergejem Diagilewem przy balecie „Parade”. Projekty zawierały elementy inspirowane różnymi okresami twórczości Picassa, takimi jak okres błękitny, różowy oraz kubizm. Inspiracja, zgodnie z prawem jest dozwolona, o ile nowo powstałe dzieło ma charakter oryginalny i nie stanowi bezpośredniej kopii.

Moda i sztuka mają ze sobą wiele wspólnego i często się przenikają. Jednak korzystanie z dzieł sztuki w modzie podlega ścisłym regulacjom prawnym, które chronią twórców i ich prawa. Inspiracja jest naturalnym elementem procesu twórczego, ale powinna odbywać się z poszanowaniem prawa i etyki. Tylko wtedy można mówić o prawdziwym hołdzie, a nie wyłącznie o komercyjnym wykorzystaniu czyjejś pracy.